اشخاص حقیقی و حقوقی دو مفهوم مهم در حقوق و حسابداری هستند که برای تشخیص و تفکیک حقوق و تکالیف مختلف افراد و سازمان‌ها در جامعه استفاده می‌شوند. اشخاص حقیقی همان انسان‌هایی هستند که دارای شخصیت و فردیت هستند و از زمان تولد تا مرگ دارای حقوق و تکالیفی خواهند بود.
در‌مقابل اشخاص حقوقی به مجموعه‌ای از افراد یا اموال گفته می‌شود که به‌عنوان یک واحد مستقل از طرف قانون شناخته شده و دارای حقوق و تکالیفی می‌شوند. در این مطلب به بررسی تعریف، ماهیت، تفاوت و انواع اشخاص حقیقی و حقوقی می‌پردازیم و همچنین به برخی از کاربردهای آن‌ها در حوزه‌های مختلف خواهیم پرداخت.
اشخاص حقیقی چه کسانی هستند؟
شخصیت حقیقی به مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و صفات گفته می‌شود که انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند و او را قادر می‌سازد که حقوق و تکالیفی را داشته و به آن‌ها پاسخگو باشد. شخص حقیقی می‌تواند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در روابط حقوقی شرکت کرده و حقوق و تکالیفی را به عهده بگیرد یا به دیگران واگذار کند.
برای مثال، شخص حقیقی می‌تواند به‌صورت مستقیم یک قرارداد ببندد، یک ملک را بخرد یا بفروشد، یک حساب بانکی باز کند، یک شرکت را تاسیس نماید. همچنین شخص حقیقی می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم از طریق نماینده‌ای که برای او عمل می‌کند در روابط حقوقی شرکت نماید. برای مثال، شخص حقیقی می‌تواند یک وکیل را برای دفاع از خود در دادگاه انتخاب کند، یک حسابدار را برای انجام امور مالیاتی خود استخدام کرده و یک سرمایه‌گذار را برای خرید و فروش سهام خود معرفی نماید.
اشخاص حقیقی مدت‌دار هستند؟
اشخاص حقیقی مدت‌دار هستند، یعنی شخصیت حقیقی آن‌ها با مرگ‌شان از بین می‌رود و حقوق و تکالیف آن‌ها نیز پایان می‌یابد. البته بعضی از حقوق و تکالیف شخص حقیقی می‌تواند بعد از مرگ او به وارثش منتقل شود. برای مثال، حق مالکیت شخص حقیقی بر روی یک ملک یا یک سهم بعد از مرگ او به وراث او منتقل می‌شود، یا بدهی شخص حقیقی بعد از مرگش باید از طرف وراث او پرداخت شود.
اما بعضی از حقوق و تکالیف شخص حقیقی به خاطر ویژگی‌های شخصی و فردی او هستند و با مرگش از بین می‌روند. برای مثال، حق انتخابات شخص حقیقی بعد از مرگ او از بین می‌رود.
اشخاص حقوقی چه کسانی هستند؟
شخص حقوقی، هر مجموعه‌ای از افراد یا اموال است که به‌عنوان یک واحد مستقل از طرف قانون شناخته شده و دارای شخصیت حقوقی می‌شود. شخصیت حقوقی به مجموعه‌ای از حقوق و تکالیف گفته می‌شود که قانون برای یک مجموعه در‌نظر می‌گیرد و آن را قادر می‌سازد که در روابط حقوقی شرکت کند و حقوق و تکالیفی را داشته باشد.
تکلیف ماهیت اشخاص حقوقی چیست؟
ماهیت اشخاص حقوقی یکی از مسائل پیچیده و بحث‌برانگیز در حقوق است که به این سوال پاسخ می‌دهد که اشخاص حقوقی واقعا چه چیزی هستند و چگونه شخصیت حقوقی دارند؟ برای پاسخ به این سوال، نظریات مختلفی ارائه شده است که می‌توان آن‌ها را به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- نظریات واقع‌گرا: نظریات واقع‌گرا آن دسته از نظریاتی هستند که معتقدند اشخاص حقوقی وجود واقعی و مستقلی دارند و شخصیت حقوقی آن‌ها نتیجه‌ای از واقعیت اجتماعی و تاریخی آن‌ها است. براساس این نظریات، اشخاص حقوقی همچون اشخاص حقیقی دارای ذهن، اراده، هویت و منافع هستند و قانون فقط نقش تایید و تنظیم‌کننده دارد.
- نظریات قانون‌گرا: نظریات قانون‌گرا آن دسته از نظریاتی هستند که معتقدند اشخاص حقوقی وجود واقعی و مستقلی ندارند و شخصیت حقوقی آن‌ها صرفا یک ابزار و اختیار است که قانون برای حل مسائل عملی و تسهیل روابط حقوقی به آن‌ها اعطا می‌کند. براساس این نظریات، اشخاص حقوقی فقط دارای حقوق و تکالیفی هستند که قانون به آن‌ها می‌دهد و قانون نیز می‌تواند آن‌ها را تغییر دهد یا لغو کند.
تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی
اشخاص حقیقی و حقوقی از نظر ماهیت، مبنا، مدت و حقوق و تکالیف متفاوت هستند. برخی از تفاوت‌های اصلی آن‌ها عبارت‌اند از:
- ماهیت: شخص حقیقی یک موجود واقعی و طبیعی است که دارای زندگی و شخصیت است، اما شخص حقوقی یک موجود مجازی و قانونی است که دارای شخصیت حقوقی است.
- مبنا: شخص حقیقی براساس وجود واقعی و طبیعی، خودش شخصیت حقیقی دارد، اما شخص حقوقی براساس تشکیل و اعطای قانون شخصیت حقوقی دارد.
- مدت: شخص حقیقی مدت‌دار است، یعنی شخصیت حقیقی او با مرگ او از بین می‌رود، اما شخص حقوقی مدت ندارد، یعنی شخصیت حقوقی او تا زمانی که قانون او را منحل نکند، باقی می‌ماند.
- حقوق و تکالیف: شخص حقیقی دارای حقوق و تکالیف کلی و عام است که برای همه انسان‌ها برابر خواهد بود، اما شخص حقوقی، تکالیف و حقوق خاص و محدودی دارد که برای هر شخص حقوقی متفاوت است.
انواع شخصیت حقوقی
اشخاص حقوقی میتوانند انواع مختلفی داشته باشند که براساس هدف، مبنا، ساختار و مسئولیت، تفاوت‌هایی باهم دارند. برخی از انواع شخصیت‌های حقوقی عبارت‌اند از:
موسسات غیرتجاری
موسسات غیرتجاری آن دسته از اشخاص حقوقی هستند که هدف آن‌ها انجام فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، خیریه، علمی، آموزشی، مذهبی و… است و کسب سود مالی را دنبال نمی‌کنند. همچنین موسسات غیرتجاری میتوانند براساس قانون یا اراده افراد تشکیل شوند و معمولا دارای اعضا، مجمع، هیئت مدیره و مدیر‌عامل هستند.
همچنین موسسات غیرتجاری مسئولیت محدودی دارند، یعنی در صورت بدهی، فقط اموال موسسه قابل تعقیب هستند و اعضا مسئولیت شخصی ندارند. برای مثال، بنیادها، انجمن‌ها، موسسات خیریه، موسسات آموزشی و… از جمله موسسات غیرتجاری هستند.
شرکت‌های تجاری
شرکت‌های تجاری آن دسته از اشخاص حقوقی هستند که هدف آن‌ها انجام فعالیت‌های تجاری، صنعتی، خدماتی و… است و کسب سود مالی را دنبال می‌کنند. همچنین شرکت‌های تجاری براساس قانون تجارت تشکیل می‌شوند و معمولا دارای سهام‌داران، مجمع عمومی، هیئت مدیره و مدیر‌عامل هستند.
شرکت‌های تجاری میتوانند مسئولیت محدود یا نامحدود داشته باشند، یعنی در صورت بدهی، فقط اموال شرکت یا اموال سهام‌داران قابل تعقیب هستند. برای مثال، شرکت‌های سهامی عام و خاص از جمله شرکت‌های تجاری هستند.
اشخاص حقیقی و حقوقی در حسابداری
در حسابداری، اشخاص حقیقی و حقوقی به‌عنوان دو نوع از حساب‌ها در‌نظر گرفته می‌شوند که برای ثبت و گزارش عملیات مالی استفاده خواهند شد. حساب‌های اشخاص حقیقی آن دسته از حساب‌ها به شمار می‌آیند که مربوط به افرادی همچون مشتریان، تامین‌کنندگان، سهام‌داران و… خواهند بود و با سازمان در ارتباط هستند.
حساب‌های اشخاص حقوقی آن دسته از حساب‌ها تلقی می‌شوند که مربوط به سازمان‌هایی همچون بانک‌ها خواهند بود و با سازمان در ارتباط هستند. همچین باید اشاره کرد که حساب‌های اشخاص حقیقی و حقوقی جزء حساب‌های طلب و بدهی هستند و در ترازنامه قید می‌شوند. برای مثال، حساب مشتریان یک حساب اشخاص حقیقی و حساب بانک یک حساب اشخاص حقوقی است.
اشخاص حقیقی و حقوقی در قانون تجارت
در قانون تجارت، اشخاص حقیقی و حقوقی به‌عنوان دو نوع از بازرگانان در‌نظر گرفته می‌شوند که برای انجام فعالیت‌های تجاری قانونی وجود دارند. بازرگانان حقیقی آن دسته از اشخاص حقیقی هستند که به‌صورت مستقل و مداوم از نام تجاری خود در انجام فعالیت‌های تجاری همچون فروشندگان، خریداران، صادرکنندگان و… استفاده می‌کنند.
همچنین بازرگانان حقوقی آن دسته از اشخاص حقوقی هستند که به‌صورت مستقل و مداوم از نام تجاری خود در انجام فعالیت‌های تجاری همچون شرکت‌ها، موسسات، سازمان‌ها و… استفاده می‌کنند. در‌واقع بازرگانان حقیقی و حقوقی موظف هستند که نام تجاری خود را در دفتر ثبت اسناد و املاک تجاری ثبت کنند و از آن در تبلیغات، اسناد، قراردادها و… استفاده نمایند.
اشخاص حقیقی و حقوقی در بورس
در بورس، اشخاص حقیقی و حقوقی به‌عنوان دو نوع از سرمایه‌گذاران در‌نظر گرفته می‌شوند که برای خرید و فروش اوراق بهادار مورد‌استفاده قرار می‌گیرند. سرمایه‌گذاران حقیقی آن دسته از اشخاص حقیقی هستند که به‌صورت شخصی و مستقیم در بورس فعالیت می‌کنند. برای مثال، افرادی که از طریق کارگزاری‌ها یا نمایندگان خود سهام را می‌خرند یا می‌فروشند.
سرمایه‌گذاران حقوقی آن دسته از اشخاص حقوقی هستند که به‌صورت شرکتی و غیرمستقیم در بورس فعالیت می‌کنند. برای مثال، شرکت‌ها، بانک‌ها، بیمه‌ها، صندوق‌های بازنشستگی و… که از طریق مدیران یا نمایندگان خود سهام را می‌خرند یا می‌فروشند.
سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی در بورس موظف هستند که اطلاعات مربوط به خود، همچون نام، کد‌ملی، شناسه ملی، آدرس، شماره تلفن، شماره حساب و… را به کارگزاری‌ها یا نمایندگان خود اعلام کرده و از قوانین و مقررات بورس پیروی کنند. برای مثال، سرمایه‌گذار حقیقی می‌تواند حداکثر ۱۰ درصد از سهام یک شرکت را خریداری کند، اما سرمایه‌گذار حقوقی می‌تواند حداکثر ۲۰ درصد از سهام یک شرکت را خریداری کند.
تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در مسائل کیفری
در مسائل کیفری، اشخاص حقیقی و حقوقی به‌عنوان دو نوع از متهمان یا مجرمان در‌نظر گرفته می‌شوند که برای ارتکاب جرم یا تخلف قانونی مورد تعقیب و مجازات قانونی قرار می‌گیرند.
متهمان حقیقی آن دسته از اشخاص حقیقی هستند که به‌صورت شخصی و مستقیم جرم یا تخلف قانونی را مرتکب می‌شوند. برای مثال، افرادی که قتل، دزدی، تجاوز، جابجایی مواد مخدر و… را انجام می‌دهند. متهمان حقوقی آن دسته از اشخاص حقوقی هستند که به‌صورت شرکتی و غیرمستقیم جرم یا تخلف قانونی را مرتکب می‌شوند. برای مثال، شرکت‌ها، موسسات، سازمان‌ها و… که از طریق مدیران یا کارکنان خود جرم یا تخلف قانونی را انجام می‌دهند.
متهمان حقیقی و حقوقی در مسائل کیفری موظف هستند که از قوانین و مقررات کیفری پیروی کنند و در صورت اثبات جرم یا تخلف قانونی، مجازات‌های مختلفی را متحمل شوند. برای مثال، متهم حقیقی می‌تواند مجازات‌هایی همچون حبس، تبعید، جزای نقدی و… را متحمل شود، اما متهم حقوقی می‌تواند مجازات‌هایی همچون تعلیق فعالیت، منحل شدن شرکت، جزای نقدی، مصادره اموال و… را متحمل شود.
جمع بندی
در دنیای حقوق و حسابداری، اشخاص حقیقی و حقوقی همچون دو رکن اصلی عمل می‌کنند که هر یک نقش‌های متفاوتی در تعریف و تفکیک وظایف و حقوق افراد و نهادها در جامعه دارند.
اشخاص حقیقی، انسان‌هایی با هویت و شخصیت منحصر‌به‌فرد هستند که از لحظه تولد تا پایان عمر، دارای حقوق و مسئولیت‌هایی می‌باشند. در‌مقابل، اشخاص حقوقی، مجموعه‌هایی از افراد یا دارایی‌ها هستند که به‌صورت یک واحد مستقل توسط قانون شناسایی شده و متعهد به انجام تکالیف و برخورداری از حقوق مشخصی هستند.این دو دسته، با توجه به خصوصیات و مبانی متفاوتی که دارند، در حوزه‌هایی همچون حسابداری، قانون تجارت، بازار سرمایه و حقوق کیفری، نقش‌ها و کارکردهای گوناگونی را بر‌عهده خواهند داشت.
سوالات متداول
آیا اشخاص حقوقی میتوانند مالک اموال حقیقی باشند؟
بله، اشخاص حقوقی میتوانند همچون اشخاص حقیقی، مالک اموال حقیقی نظیر زمین، ساختمان، وسایل نقلیه و… باشند.
آیا اشخاص حقوقی میتوانند جریمه شوند؟
بله، اشخاص حقوقی در صورت نقض قوانین همچون اشخاص حقیقی میتوانند متحمل جریمههایی از جمله پرداخت جریمه نقدی یا تعلیق فعالیتها شوند.
